ایران قبل از تاریخ اسلام

پارینه سنگی آغازین از سه میلیون و دویست هزار سال پیش که اولین نشانه های انسانی کشف شده تا حدود دویست هزار سال پیش را می توان دوره پارینه سنگی آغازین دانست. یکی از یافته های مهم بشر پیش از تاریخ، استفاده از آتش بود. مهار کردن و استفاده از آتش احتمالا در حدود یک میلیون سال پیش تحقق یافت. در دوره پارینه سنگی آغازین، انسان ها از طریق شکار و جمع آوری گیاهان محیط اطراف، زندگی خود را می گذراندند و در پناهگاه های طبیعی مانند غارها زندگی می کردند و از ابزارهای بسیار ساده سنگی در کارهای روزمره کمک می گرفتند. از دوره پارینه سنگی آغازین یافته های زیادی به دست نیامده است. در ایران کهن ترین بقایای انسانی در بستر کشف رود خراسان کشف شده است. همچنین در گنج پر رستم آباد، شیوه تو مهاباد، غار دربند گیلان، جنوب و شرق تبریز، لادیز در 65 کیلومتری جنوب زاهدان، اطراف کوه خواجه سیستان، پل باریک هلیلان و برخی نقاط پراکنده دیگر آثار استقرار انسان در دوره پارینه سنگی آغازین کشف شده است. ابزار این دوره را به نام ابزار آشولی می خوانند. باید توجه داشت که در آن زمان آسیای میانه آب و هوای معتدل تری داشت و رودها و دریاچه های بسیاری در منطقه دیده می شد. مثلا خلیج فارس تا نزدیکی موصل ادامه داشت و در مرکز فلات ایران دریاچه های فراوانی وجود داشت می توان دریاچه های کوچک فعلی ایران همچون دریاچه ارومیه، قم، نی ریز و هامون را بازمانده آب های آن دوران دانست. از همین دریاها فسیل های موجودات دریایی بسیاری در البرز مرکزی به جا مانده است.
امر مردک ایلام	تبر دستی سرچم ایلام	تبر دستی- پل باریک ایلام	ساطور سنگ مادر- امرمردگ ایلام	ساطور سنگ مادر- رودان هرمزگان
قدیم ترین آثار این دوره در ایران متعلق به دوره زیرین پارینه سنگی جدید است و بین دویست هزار تا صدهزار سال قدمت دارد. ایران در دوران پارینه سنگی جدید مورد توجه قرار گرفته است که در گوشه و کنار آن گروههای کوچکی میزیسته اند.این دوره را به سه قسمت زیرین ،میانی و زبرین تقسیم کرده اند.
پارینه سنگی میانی شروع زمانی مشخصی نمی توان برای دوره پارینه سنگی میانی بیان کرد، اما می توان شروع آن را بعد از 200 هزار سال پیش دانست. انسان دوره پارینه سنگی میانی همچنان به شکار و جمع آوری مواد غذایی گیاهی می پرداخت. در این دوره انسان نئاندرتال پدید آمد و تکنیک ساخت ابزار موستری ظهور کرد. تا پیش از این بشر تنها از قلوه سنگ استفاده می کرد، اما در دوره پارینه سنگی میانی، ابزار تراشنده و خراشنده درست شدند که معمولا بدون دسته بودند. اولین نشانه های ساخت پناهگاه های ساده با شاخ و برگ درختان و همچنین اولین نشانه های تدفین از این دوره دیده شده است. انسان های این دوره در غار، تنه درختان و پناهگاه های ساده ساخته شده با شاخ و برگ درختان زندگی می کردند. در این دوره بشر از پوست حیوانات برای گرم کردن خود استفاده می کرد. مناطق مهم پارینه سنگی میانی درون ایران عبارتند از غارهای بیستون، ورواسی، قبه، دو اشکفت، قمری، ارجنه، کیارام گرگان، نیاسر، کفتارخون، قلعه بزی اصفهان و میرک سمنان.
سنگ مادر لوالوا	تیزه موستری- ارسنجان	پرورده یزد	سنگ مادر لوالوا	غار دو اشکفت کرمانشاه
	خراشنده- ورجوی آذربایجان شرقی		سنگ مادر لوالوا
غار دو اشکفت		هولیلان	غار یافته	هرسین
پارینه سنگی پایانی پارینه سنگی پایانی از 40 هزار سال پیش شروع شد و تا حدود 18 هزار سال پیش ادامه داشت. در این دوره انسان هوشمند پدید آمد. ابزار ساخته شده تکمیل تر شدند و آنها را ابزار برادوستی می نامند. در این دوره چاقو و نیزه سنگی هم ساخته شد. در کرمانشاه، خرم آباد، مرودشت و کاشان مناطق استقرار این دوره کشف شده است. در همین دوره در حدود 35 هزار سال پیش اولین نشانه های هنر بشر ظهور کرد، یعنی نقاشی بر صخره ها و طرح هایی بر شاخ و استخوان حیوانات که عمدتا به رنگ های سیاه، سفید، سرخ و زرد است. همچنین در این دوره بشر توانست دوختن را بیاموزد و لباس تهیه کند. تیر و کمان در اواخر این دوره ساخته شد. سر سنگی پیکان یا نیزه در حدود 20 هزار سال پیش درست شد.
غار ملاورد کرمانشاه	غار ملاورد کرمانشاه	مچ پای انسان- غار وزمه کرمانشاه	غار یافته لرستان	تیزه سنگی- غار یافته
بخشی از آرواره یک گوشتخوار	دندان کفتار غار وزمه کرمانشاه	دندان آسیاب کوچک انسان- غار وزمه کرمانشاه	بند انگشت خرس-غار وزمه کرمانشاه	غار یافته دندان اسب
فرا پارینه سنگی دوره فرا پارینه سنگی یا میان سنگی از 18 هزار سال پیش شروع شد و تا 10 هزار سال پیش ادامه داشت. در این دوره بشر آگاهانه به جمع آوری غذا پرداخت و ابزار کارآمدتری همچون داس ساخته شد. همچنین بشر آموخت که می تواند برای آینده نزدیک خود غذا ذخیره کند. در غرب زاگرس ابزار برادوستی و در شمال البرز ابزار نوع زرزی استفاده می شد. ابزار فرا پارینه سنگی از ترکیب ریز تیغه های سنگی به شکل مثلث یا ذوزنقه با دسته های چوبی یا استخوانی درست می شد. در همین دوره بود که بشر سعی خود برای رام کردن حیوانات و کاشت دانه های گیاهی را شروع کرد. آثار تصویری به جا مانده از دوره های قبل مانند نقاشی های دیواری، نقوش حیوانی داشتند اما در این دوره برای اولین بار نقوش هندسی وارد هنر تصویری شدند. در ایران در مناطق جنوبی دریای خزر مانند غارهای هوتو و کمربند،، غار گمیشان، گنج دره ، تپه آسیاب و همچنین در حاشیه زاینده رود در غرب استان اصفهان آثار این دوره دیده شده است. در حفاری های غرب استان اصفهان تعداد 100 استخوان حیوانی از لاک پشت، آهو، بز کوهی، استخوان پرندگان یافت شد که در 15 هزار سال پیش از میلاد شکار شده اند. در خارج از ایران نیز در شمال شرقی سوریه، آنتالیا و کردستان عراق مراکز استقراری فراپارینه سنگی کشف و حفاری شده است.
صدف- علی تپه		تیغه سنگی- علی تپه		سوراخ کننده- غار مرور هلیلان
ایران در دوران نوسنگی - تولید غذا
دوره نوسنگی از 10 هزار سال پیش شروع شد و تا 6 هزار سال پیش ادامه داشت. نگه داری دانه های گیاهی که در دوره فرا پارینه سنگی آغاز شد، باعث شد بشر با کاشت گیاه آشنا شود. در این دوره انسان موفق به رام کردن گوسفند، بز، گاو و خوک شد و کشاورزی را شروع کرد. کشاورزی و اهلی کردن حیوانات در مناطق مجاور رودهای سند، دجله، فرات، کارون و نیل صورت گرفت. تولید و ذخیره غذا به ظرف نیاز داشت و به این ترتیب ابتدا حصیر بافی و سپس سفال گری پدید آمد. سفال از 9 هزار سال پیش همه گیر شد. در این دوره خانه های مدور گلی ساخته شد که نمونه آن را می توان در لایه زیرین تپه سیلک یافت. در این محل، مردگان در کف خانه دفن می شدند. مشابه این خانه ها در یریکو اردن قرار دارد و به 7هزار سال پیش از میلاد تعلق دارد. به مرور خانه ها شکل کاملتری به خود گرفتند و دارای چند اتاق شدند و در آنها فضاهای مختلف مانند بخاری، اجاق، محل نگه داری آذوغه پدید آمد. از کاهگل استفاده می شد و گاهی دیوارها به رنگ های سرخ یا سفید تزیین می شدند. کف خانه ها با حصیر یا خاک کوبیده نرم میشد. در تپه ده خیر شاهرود کارگاهی متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد از زیر خاک بیرون آمد که در آن مقدار زیادی تیغه های سنگ چخماق وجود داشت و می توان آنجا را کارگاهی برای ساخت داس فرض کرد. در این زمان با اتصال تیغه های سنگ چخماق به دسته های چوبی، داس درست می کردند. این کارگاه شاهدی است بر استقرار پر جمعیت افراد کشاورز که برای تامین نیازهای خود در زمینه درو به ساخت انبوه داس پرداخته اند. نقش اصلی در آثار هنری برعهده نقوش هندسی بود، در حالی که در دوره های پیش از نوسنگی، نقوش الهام گرفته از طبیعت مانند نقش حیوان و گیاه بیشتر دیده می شد. انسان در این دوره غذا و نوشیدنی خود را در ظروف سفالی می خورد. سفال مادر هنرهای دستی پیش از تاریخ و نماینده فرهنگ هر منطقه است. با مطالعه سفال ها می توان پی به ارتباط فرهنگی ناحیه های مختلف برد و مناطق مختلف را تاریخ گذاری کرد. در دوره نوسنگی اعتقاد به روح پدید آمد و انسان به معنویات گرایید. خدایان و الهه ها پدید آمدند و محوطه هایی به عنوان گورستان تعریف شدند. در دوره پارینه سنگی انسان فقط به طبیعت دور خود می اندیشید اما در دوره نوسنگی دنیای آخرت نیز تعریف شد. اشیای موجود در قبور نوسنگی در کنار مردگان، شاهدی برای زندگی مجدد هستند. در آیین تدفین مردگان این دوره، ظرف های سفالی حاوی غذا و هدایایی برای اموات در نظر گرفته می شد. هنر نیز در دوره نوسنگی استلیزه و ایده آلیزه شد. در حالی که هنر دوره پارینه سنگی طبیعی و واقعی بود. مناطق مهم شناخته شده نوسنگی درایران عبارتند از تل باکون، تل جری، تل موشکی، شوش، چغابنوت، چغامیش، گنج دره، تپه سراب، تپه آسیاب و غار هوتو و کمربند.
چرخ سفال- پردیس تهران	سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه		ماکت خانه- سنگ چخماق سمنان	کاسه سفالی منقوش دست ساز- دشت قزوین
سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه	درفش هاس استخوانی- تپه جلبر غرب ارومیه	سنگ های آسیاب- تپه جلبر غرب ارومیه	سفال دست ساز نوسنگی پیش از بکارگیری چرخ سفال- تل گپ فارس	پیکره سفالین زن- هزاره ششم پ م
روستا نشینی پس از آنکه زندگی انسان از وابستگی به صید و شکار خارج شد، نحوه استقرار جوامع بشری نیز تغییر کرد. آنها از مراکز شکار در کوهستان ها به سمت دشت ها آمدند تا بتوانند کشاورزی کنند. کم کم استقرار های دایمی و روستا نشینی پدید آمد. در این دوره سرپناه های محکم و گلی ساخته شد. با نزدیک شدن روستاها به هم مردم توانستند تجربه های خود را به هم انتقال دهند و همچنین در مکان های امن تری زندگی کنند. از 6 هزار سال پیش از میلاد تا 3500 سال پیش از میلاد روستاها پدید آمدند. اولین روستاهای ایران را می توان در جیرفت، سیلک، گنج دره و شوش جستجو کرد. روستاها دارای شبکه راه همانند کوچه های باریک بودند و به مرور میدان در این روستاها پدید آمد. از دوره روستا نشینی تقسیم کار پدید آمد. ابتدا در خانواده و سپس در جامعه کارها بین افراد بر اساس توانایی آنها تقسیم شد. در 7 هزار سال پیش کشاورزی از جنوب غرب آسیا و فلات ایران به سمت اروپا گسترش یافت. ساکنان جنوب شرق آسیا و تایلند از 9 هزار سال پیش، نیل از 7 هزار سال پیش، ساحل غربی مدیترانه از 5 هزار سال پیش و ساکنان سند و چین از 6 هزار سال پیش به کشاورزی روی آوردند. در دوره نوسنگی ابزارهای خانگی مانند هاون و دست آی های سنگی ساخته می شدند. در 7 هزار سال پیش شیوه آبیاری کشتزارها ابداع شد و در 5 هزار سال پیش شخم زدن زمین زراعی توسط چوب و چرخ گاری شروع شد. اکثر فرهنگ های کشف شده تا هزاره ششم پیش از میلاد فرهنگ های محلی هستند و ارتباط عمیقی میان مناطق مختلف دیده نمی شود اما پس از این تاریخ، کم کم آثار فرهنگی مناطق مختلف به سایر نقاط منتقل شدند و این نشان از نقل و انتقال مردم آن دوره دارد.
ظرف پایه دار سفال نخودی-شمال فلات مرکزی ایران		بخشی از ظرف سفالی با نقش برجسته –اطراف کرمان		جام سفالی- شوش هزاره پنجم پ م
شهر نشینی شوش در 4 هزار سال پیش از میلاد تبدیل به شهری بزرگ شد و دوره شهر نشینی در ایران آغاز شد. نخستین شهرهای ایران شوش، شهرسوخته زابل، جیرفت، تپه حصار، سیلک و مناطقی در گیلان و ایلام هستند. در شهر نشینی کم کم طبقات اجتماعی پدید آمدند. از تپه سیلک آثار بافندگی، فلزکاری، استفاده از مهر و چرخ کوزه گری از 4 هزار سال پیش از میلاد به دست آمده که هر یک از این تخصص ها خود نیازمند تخصص های جانبی بودند و توسط افرادی خاص اجرا می شدند. خانه ها ناودان هایی برای دفع آب باران داشتند و در خیابان ها نیز محل هایی برای عبور آب تعبیه شده بود. چاه های آب این دوره اکثرا دهانه راستگوشه داشتند.
سفال به شکل خاک انداز- سیلک		ظرف سفالی منقوش- سیلک		جعبه با درپوش از سنگ صابون سیاه با نقش کنده کاری شده - شهداد
عصر مس سنگی در هزاره پنجم پیش از میلاد در تل ابلیس کرمان و اریسمان نطنز مس استخراج شد. با آشنایی انسان با مس و نحوه شکل دادن به آن، ابزار مسی ساخته شدند. ساخت ابزار مسی مستلزم آشنایی با ذوب، عمل آوری و قالب گیری اشیا بود. ساخت ورقه مسی برای تولید ظرف و طرح دادن به آن از طریق چکش یکی از نوآوری های این دوره است. در این دوره ابزار از سنگ و مس ساخته می شدند، به همین دلیل آن را به نام عصر مس سنگی می شناسیم که بازه زمانی 4500 پیش از میلاد تا 3000 پیش از میلاد را پوشش می دهد. محوطه های مس سنگی زیادی در ایران شناخته شده اند که عبارتند از تپه قبرستان، تل باکون، گودین تپه، تپه گیان، تپه سیلک، تپه حصار، چغامیش، بندبال، شوش، تورنگ تپه، تپه یحیی و ... سفال بیشتر مناطق در این دوره نخودی با نقوش سیاه است که بسیار خوب پخته شده و استحکام خوبی دارد. استفاده از چرخ سفال گری در بسیاری مناطق رایج شد. در دوره مس سنگی نقوش بسیار متنوع مانند حیوانات شاخ دارو بارکش، پرندگان، خزندگان و انسان در حالت ها و سبک های مختلفی بر روی سفالها نقش بست. نقوش انسانی معمولا در حال حرکت هستند. این نقوش به نام سفال فرهنگ چشمه علی خوانده می شوند.
برچسب های گلی – احتمالا جنوب غرب ایلام	ظرف سفالی سرخ منقوش دست ساز- محل کشف شمال فلات ایران	لوح مسی با نقوش افسانه ای- لرستان	ظرف سفالی با نقش یوزپلنگ- ایغربلاغ تهران	برچسب های گلی – احتمالا جنوب غرب ایلام
در اواخر این دوره ظروف سفالی مصرفی ساده و خشن به نام کاسه های لبه واریخته پدید آمدند. باستان شناسان ساخت این ظروف را نشانه آغاز دوره شهر نشینی می دانند. از همین دوره لوح های نوشتاری مشهور به لوح های آغاز ایلامی در نقاط مختلف ایران کشف شده اند. این مناطق (تاکنون) عبارتند از گودین تپه، جیرفت، سیلک، تپه یحیی، تپه قزیر رامهرمز، تپه ملیان ، تپه سفالین تهران ، تپه ازبکیو شهر سوخته.
	آبخوری سفالی- تل شغا فارس		بخشی از یک لوح گلی آغاز ایلامی- شهر سوخته
معادن مس پیش از تاریخ در زاغ دره صوغان در شهرستان بافت، بقایای معدن بزرگ مس کشف شد که تا دوره اسلامی فعال بوده است. در این محل حدود هشتاد هزار تن سرباره مس انبار شده که نشاندهنده وسعت کار این معدن است. این میزان سرباره مس در هیچ محوطه باستانی و پیش از تاریخ تاکنون دیده نشده است. باستان شناسان تولید مس این معدن را با خلوص هفتاد درصد تخمین زده اند. در این محل سفالهای دوره اشکانی، ساسانی، سلجوقی و ایلخانی نیز کشف شده است. این محوطه با تپه یحیی به خط مستقیم 12 کیلومتر فاصله دارد. پیش از این، منطقه باستانی اریسمان نطنز مهمترین منطقه پیش از تاریخ کشف شده در استخراج و تولید مس بود. فعالیت های گسترده معدن کاری و فلز کاری از هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد در این منطقه مشاهده شده است. از حوالی تپه حصار نیز معادن مس این دوره گزارش شده است.
عصر مفرغ در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد، بشر توانست روش ساخت آلیاژ مفرغ (برنز) را کشف کند که از ترکیب مس و قلع یا مس و آرسنیک تشکیل می شد. قدیمی ترین اشیای مفرغی از ایران (لرستان)، بین النهرین و چین به دست آمده اند. حیات دوره مفرغ را می توان از ابتدای هزاره چهارم تا نیمه هزاره دوم پیش از میلاد دانست. در زندگی فرهنگی ابتدای این دوره در بسیاری از مناطق ایران به جز تمدن ایلام، گسیختگی دیده می شود. در طول هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، در بسیاری از مناطق پیش از تاریخ ایران شاهد متروک شدن محوطه های استقراری و آغاز مجدد زندگی در آنها با فرهنگی نو هستیم. کیفیت مفرغ وابسته به عناصر تشکیل دهنده آن است. صنعتگران در طول زمان انواع ترکیبات را امتحان کردند تا توانست بهترین مفرغ را تولید کنند. در حفاری های تپه سبز(گوی تپه) در حوالی دریاچه ارومیه ابتدا ابزار از مس خالص ساخته می شدند. سپس آرسنیک نیز با مس ترکیب شد تا ابزار محکم تری تولید شود و در انتها مفرغ بسیار مرغوب در این منطقه تولید شد. این پیشرفت در ابزار سازی را می توان در حفاری های تپه یحیی نیز مشاهده کرد. تاکنون معدن آرسنیک خالص در ایران کشف نشده است. احتمالا ساخت اولین ابزار مفرغی به صورت اتفاقی با مواد اولیه مس ناخالصی دار صورت گرفته است و پس از آن انسان سعی در کشف و بهینه سازی آن کرده است. رفته رفته به جای آرسنیک از قلع در تولید مفرغ استفاده شد. در فلات مرکزی ایران، جنوب آسیا و شرق مدیترانه معدن قلع بزرگی کشف نشده است. احتمالا در دوره پیش از تاریخ قلع مورد نیاز از منطقه افغانستان مرکزی و ازبکستان به ایران وارد می شد. منابع آشوری به تجارت قلع در شمال سرزمین تحت نفوذ ایلام اشاره دارند. برخی تحقیقات نشان می دهند که مفرغ شوش، سیلک، شهدا و تپه یحیی از مواد معدنی استخراج شده در حوالی انارک ساخته می شدند که مس آن تا 3 درصد آرسنیک دارد. در این دوره سفال خاکستری و سیاه در فلات ایران به صورت گسترده ساخته می شد که احتمالا اولین بار در تپه قبرستان تولید شد. همچنین در هزاره سوم برای تزیین سفال علاوه بر نقاشی، از نقوش افزوده، کنده یا سفال داغدار استفاده شد.
خمره بزرگ سفالی منقوش با نقش افزوده-گیان نهاوند		خمره سفالین برای ذخیره غلات با نقش افزوده –دست ساز با نقش انسان در شکارگاه –نهاوند		سفال خاکستری داغدار- گوهر تپه
کوزه سفالی خاکستری رنگ با دسته- یانیک تپه		ظرف سفالی با دسته های تزیینی و نقش کنده- شوش		سرنیزه مفرغی – هوراند اهر
در عصر مفرغ استفاده از مهرهای مسطح با نقوش هندسی و مهرهای مشبک فلزی در فلات ایران رواج داشت. استفاده این مهرها در موارد تجاری بود.  تا پیش از عصر مفرغ، مردگان در کف خانه های مسکونی دفن می شدند و در کنار آنها هدایایی قرار داده می شد. اجساد به صورت جنینی در قبر گذاشته می شدند و گاهی آنها را با گل اخرا می پوشاندند. از این دوره دفن اموات در گورستان ها آغاز شد. این گورستان ها در نزدیکی مکان های مسکونی ساخته می شدند. جوامع کوچگر عصر مفرغ مانند ساکنان لرستان، گورستان های خود را در محل گذر می ساختند، آنها محل ثابتی برای اسکان نداشتند و اجساد خود را در گورستان هایی که در مسیر عبور آنها بود دفن می کردند.
مهر استامپی – محل کشف نامعلوم		مهر استامپی – محل کشف نامعلوم		مهر استامپی سنگی- محل کشف نامعلوم
عصر آهن از 1500 تا 1000 سال پیش از میلاد انسان توانست به تکنیک ساخت ابزار آهنی دست یابد. اولین مراکز ذوب سنگ آهن در ایران و مصر پدید آمدند. برای این امر انسان باید آتش با دمای بالای 1500 درجه تولید می کرد. مهم ترین تحولی که در عصر آهن پدید آمد ساخت ابزار جنگی محکم تر بود. همچنین در این دوره ساخت اجناس شیشه ای نیز امکان پذیر شد. در همین دوره حکومت های بزرگ مانند ماد و هخامنشی در فلات ایران پدید آمد و ایران وارد دوره تاریخی شد.
ظرف سفالی احتمالا دیلمان	ظرف سفالی ترکیبی کلورز	ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند	ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند	پیکرکهای گلی انسانی و حیوانی- دیلمان
ریتون سفالی- گیلان	پیکرکهای گلی انسانی و حیوانی- دیلمان	ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند	ظروف سفال خاکستری-عصرآهن احتمالا دیلمان یا خوروین یا نهاوند	مجسمه سفالی زن – رستم آباد گیلان
تزیینات طلایی	تزیینات طلایی		تزیینات طلایی	تزیینات طلای